Bài thơ
"Thuật hứng" của Nguyễn Trãi
|
|
Công danh đã được hợp về
nhàn,
Lành dữ ân chi thế nghị khen
Ao cạn vớt bèo cấy muống,
Đìa thanh phát cỏ ương sen
Kho thu phong nguyệt đầy qua
nóc,
Thuyền chở yên hà nặng vạy then
Bui có một lòng trung lẫn hiếu,
Mài chăng khuyết, nhuộm chăng
đen”.
|
Bài luận
Nguyễn
Trãi (1380-1442) là ngôi sao Khuê lấp lánh trên bầu trời Đại Việt trong
thế kỷ XV. “Quốc âm thi tập” và "Ức trai thi tập" là hai kiệt tác
trong nền thơ ca Việt Nam. Riêng "Quốc âm thi tập" – là một tập thơ
viết bằng chữ Nôm ra đời sớm nhất mà ta còn giữ được gồm 254 bài – Nó
như ánh hào quang của ngôi sao Khuê lấp lánh xuyên suốt hành trình thiên
niên kỷ của dân tộc.
"Quốc âm thi tập" nhìn chung không có tên bải riêng cho mỗi bài thơ.
Nguyễn Trãi nhóm thành nhiều chùm thơ: Ngôn chí, Mạn thuật, Trần tình, Thuật
hứng, Tự thán, Tức sự, Bảo kính cảnh giới.v.v… Đây là bài thơ số 24 trong
chùm thơ "Thuật hứng" 25
bài:
"Công danh đã được hợp về nhàn,
…………………………………
Mài chăng khuyết, nhuộm chăng đen”.
"Hợp" nghĩa là "nên", là "đáng”; “âu chi” nghĩa là
"lo chi" Nguyễn Trãi là cháu ngoại tướng công Trần Nguyên Đán,
đã từng đỗ Thái học sinh (Tiến sĩ). Ông là mưu sĩ của Lê Lợi trong 10 năm
kháng chiến chống giặc Minh “Viết thư, thảo hịch tài giỏi hơn hết mọi
thời", từng làm Chánh chủ khảo khoa thi Tiến sĩ đầu tiên của triều
Lê. Ông là người anh hùng dân tộc văn võ song toàn, đúng là "công
danh đã được”. Về sau, ông bị bọn nịnh thần chèn ép. "Lưng khôn
uốn, lộc nên từ", ông đã vứt bỏ mọi công danh, tự dăn lòng mình:
"hợp về nhàn", nên về Côn Sơn ở ẩn, sống cuộc đời thanh nhàn
chan hoà với tạo vật. Câu thơ thứ hai nói lên thái độ,
cách ứng xử của Nguyễn Trãi: chẳng quan tâm gì trước mọi chuyện thị phi
"lành dữ", khen chê nữa. Mọi sự đánh giá sẽ do lịch sử, cần chi
phải mệt lòng trăn trở. Đó là thái độ đúng, là khí tiết của kẻ sĩ khi đã
thoát vòng danh lợi, lui về suối rừng ở ẩn. Trong bài thơ "Cuối xuân tức
sự", ông có viết:
"Suốt ngày nhàn nhã khép phòng văn,
Khách tục
không ai bén mảng gần".
Một giọng
thơ đủng đỉnh, khoan thai phản ánh một cuộc đời ung dung, tự tại. Hai câu
trong phần “thực” nói lên nhịp điệu cuộc sống của Ức Trai khi đã "về
nhàn":
"Ao
cạn vớt bèo cấy muống.
Đìa
thanh phát cỏ ương
sen." Mỗi câu thơ
chỉ có 6 từ (lục ngôn). Cấu trúc câu thơ cân xứng cho thấy phép đối được
vận dụng thần tình. "Ao cạn" với "đìa thanh", "vớt bèo
cấy muống" với "phát cỏ ương sen" đối nhau chặt chẽ làm
hiện lên một cuộc đời cần mẫn, thanh bạch đáng tự hào. Cuộc sống chẳng có
sơn hào hải vị, chỉ có "muống", có "sen" rất bình dị mà thanh
cao. Lúc ở triều đình, chức trọng quyền cao, trước sau Nguyễn Trãi vẫn chỉ
là một ông quan thanh liêm:
"Một
tấm lòng son ngời cửa luyện
Mười năm
thanh chức ngọc hồ băng”.
(Mạn hứng
– 2)
Nhiều bài
thơ Nguyễn Trãi nói về cuộc sống đạm bạc, giản dị của minh: “Đọc sách mười
năm mà kiết xác – Ăn tràu rau muống chẳng chiên ngồi" (Gửi bạn).
Cuộc đời một ông quan, một kẻ sĩ mà chẳng khác nào cuộc đời người dân
quê: "Cơm ăn chẳng quản dưa muối – áo mặc nài chi gấm thêu …"
(Thuật hứng – 22).
Hai câu
tiếp theo trong phần "luận", ý thơ được mở rộng làm rõ thêm
vẻ đẹp tâm hồn của Ức Trai. Thi liệu mang đậm màu sắc ước lệ cổ điển
đầy thi vị:
"Kho
thu phong nguyệt đầy qua nóc,
Thuyền
chở yên hà nặng vạy then".
Lấy
"phong, nguyệt" làm bầu bạn, lấy "yên, hà" làm nguồn vui
mấy ai trong thiên hạ có đời sống tinh thần phong phú và thanh cao
như Ức Trai? Phép đối và biện pháp tu từ thậm xưng diễn tả chiều sâu một
tâm hồn, cái cao sang của một nếp sống đẹp. Cả ba tháng mùa thu với Ức
Trai là một cái kho chứa đầy gió trăng đến tận nóc. Con thuyền của thi
nhân suốt đêm ngày chỉ chở khó ráng thế mà cũng làm oằn đi những chiếc
thang thuyền. Phong nguyệt, yên hà là những thứ chỉ có thể nhìn thấy, cảm thấy
nhưng qua các hình ảnh: "kho thu", "thuyền chở" và các từ
ngữ: "đầy”, “nặng” – tác giả đã "khối lượng hóa" các hiện tượng
thiên nhiên ấy một cách tài tình. Chữ dùng chính xác, chọn lọc và hình tượng.
Chỉ một chữ "đầy” trong thơ Ức trai mà ta liên tưởng đến bao câu thơ
đẹp khác: “Gió, trăng chứa một thuyền đầy - của kho vô hạn biết ngày nào vơi
"Nguyễn Công Trứ; "Dạ bán quy lai nguyệt mãn thuyền" (Khuya về
bát ngát trăng ngân đầy thuyền) - Hồ Chí Minh,
v.v… Có thể nói, hai câu
trong phần luận là hai câu thơ hay nhất, nó cho thấy một hồn thơ thanh cao, một
cuộc sống tinh thần giàu đẹp, ung dung, hồn nhiên, tự tại của ức Trai chan
hòa với thiên nhiên, tạo vật.
Hai câu
kết là lời tự bạch: Nguyễn Trãi bộc lộ tấc lòng mình, tấm lòng mình:
"Bui
có một lòng trung lẫn hiếu,
Mài chăng
khuyết, nhuộm chăng đen”.
"Bui" là tiếng cổ, nghĩa là "chỉ"; "bui có" là
chỉ có. Một cách nói khiêm tốn mà khẳng định, biểu lộ niềm tự hào về lòng
trung hiếu của mình đối với nước, với vua và với cha mẹ. Trung hiếu
là đạo làm tôi, đạo làm con. Tấm lòng trung hiếu của Nguyễn
Trãi vô cùng bền vững, son sắt, thuỷ chung, dù có mài đi cũng chẳng
khuyết, có nhuộm đi cũng chẳng đen. Câu thơ lục ngôn khép lại bài thơ vang lên đĩnh
đạc như một lời thề được khắc sâu bằng hai vế tiểu đối:
"Mài
chăng khuyết // nhuộm chăng đen”
Cuộc đời của Nguyễn Trãi đẹp đẽ, thuỷ chung, sáng ngời trung
hiếu. Trong thơ văn của Nguyễn Trãi, hai tiếng "trung hiếu" và
"ưu ái" (ưu quốc, ái dân: lo nước, yêu dân) như một lời nguyền vang
vọng cùng sông núi, trường tồn cùng năm tháng. Các thế hệ con cháu, mỗi lần đọc
lên biết bao xúc động tự hào:
"Bui
có một niềm trung hiếu cũ,
Chẳng nằm
thức dậy nẻo ba canh".
(Bảo kính
cảnh giới – 1)
"Bui
một tấc lòng ưu ái cũ,
Đêm
ngày cuồn cuộn nước triều đông”.
(Thuật
hứng – 5)
Niềm
trung hiếu, lòng ưu ái của Ức Trai vô cùng mãnh liệt như nước thuỷ triều cuồn
cuộn chảy suốt đêm ngày ngoài biển đông.
"Thuật hứng" có nghĩa là bày tỏ sự hứng thú riêng của mình. Học
giả Đào Duy Anh trong cuốn "Nguyễn Trãi toàn tập" cho biết chùm
thơ "Thuật hứng" được viết ra trong thời kỳ Ức Trai về sống ở
Côn Sơn. Bài thơ "Thuật hứng – 24" này được viết theo thể thơ
thất ngôn xen lục ngôn bát cú; các câu 3, 4, 8 chỉ có 6 từ. Giọng thơ nhẹ
nhàng, khoan thai. Giọng điệu tâm tình, cởi mở. Các thi liệu: ao, bèo,
muống, đĩa, cỏ, sen, kho, thu, phong, nguyệt, thuyền, yên, hà - tạo nên
cốt cách bài thơ vừa dân dã, mộc mạc vừa cổ điển thanh cao. “Thuật hứng”
đã thể hiện một cách đẹp đẽ sâu sắc những tư tưởng tình cảm cao đẹp
của Ức Trai như coi thường danh lợi, thích sống nhàn trong cuộc đời thanh
bạch, lúc nào cũng giữ trọng lòng trung hiếu son sắt, thuỷ chung. Đọc bài thơ,
ta vô cùng kính yêu và cảm phục Nguyễn Trãi - một nhân cách kẻ sĩ cao đẹp
như vua Lê Thánh Tông đã ngợi ca: "Ức Trai tâm thượng quang Khuê
tảo".
(Sưu tầm) Đoàn Thị Thuỷ