THÚ CHƠI THƠ LUẬT ĐƯỜNG "NGŨ ĐỘ THANH"
Gần đây, nhiều thi huynh, thi hữu ưa thích sáng tác thơ "Ngũ độ thanh". Đấy là một kiểu chơi thơ luật Đường đặc sắc, đầy trí tuệ, một kiểu chơi chỉ có trong tiếng Việt.
Người Trung Hoa sản sinh ra thơ Đường luật, nhưng người Việt Nam không những duy trì thể thơ này cho đến ngày nay, mà còn phát triển và tạo ra nhiều kiểu chơi độc đáo, tinh tế, có nhạc điệu cao.
Một trong những ưu việt của tiếng Việt so với tiếng Trung Quốc để tăng thêm nhạc điệu của bài thơ là trong tiếng Việt có 6 thanh (2 thanh bằng, 4 thanh trắc), còn tiếng Trung Quốc chỉ có 4 thanh (bình, thượng, khứ, nhập).
Trong tiếng Việt, có 2 thanh bằng là không dấu và dấu huyền, 4 thanh trắc là sắc, hỏi, ngã, nặng. Khi chúng ta ngâm thơ, nhiều người nước ngoài nói là người Việt Nam "hát thơ".
Thơ "Ngũ độ thanh" phát huy cao độ tính nhạc điệu của tiếng Việt.
Có những quan điểm khác nhau về thơ "Ngũ độ thanh":
Quan điểm "khắt khe", chặt chẽ nhất, được phần lớn người chơi chấp nhận là: Trong một bài thơ "Ngũ độ thanh", luật bằng trắc phải tuyệt đối phân minh, không có bất luận. Trong mỗi câu thơ, những thanh bằng liền kề nhau không được trùng dấu (phải là một từ không dấu và một từ dấu huyền liền kề) và các thanh trắc không được lặp lại dấu. Như vậy, trong một câu thơ, ít nhất phải có 5 thanh (ngũ độ thanh): Nếu câu có 3 từ thanh bằng thì 4 từ thanh trắc phải là 4 dấu sắc, hỏi, ngã, nặng khác nhau (có 6 thanh); còn câu có 4 từ thanh bằng thì 3 từ thanh trắc cũng khác dấu nhau (có 5 thanh).
Có quan điểm khác, "dễ dãi" hơn, là cứ có đủ 5 thanh khác nhau trong một câu là được, những quy định khác có thể bỏ qua.
Để làm ví dụ, tôi xin giới thiệu một số bài thơ "Ngũ độ thanh" sau đây:
CẢNH HƯU
Lặng lẽ chào nhau trước cửa nhà,
Hưu rồi, thoải mái bạn cùng ta.
Tình sâu mãi nhớ thời trai trẻ,
Nghĩa nặng nào quên lúc tuổi già.
Có mỗi khu vườn chơi chậu cảnh,
Thêm vài đứa nhỏ học bài ca.
Lâu ngày bác lại, nhìn xem thử:
"Vẫn khỏe?" Cầm tay mắt lệ nhòa.
Bài dưới đây (thơ họa) vừa là "Ngũ độ thanh", vừa là "Bát vận đồng âm". Về nội dung, bài thơ không tả thực, mà mượn việc phác cảnh Hồ Tây để nói về đời:
PHÁC CẢNH HỒ TÂY
Xuân về tản bộ ngắm Hồ Tây,
Ngưỡng cảnh đào phai, bích lượn đầy.
Thoải mái tìm quanh, nào bãi sậy,
Mơ màng ngó ngược, cả trời mây.
Bèo trôi có lẽ do người đẩy,
Nước đục vì chưng sẵn kẻ vầy.
Bọn trẻ nô đùa vung nón vẫy,
Nhà thơ ngẫm ngợi đứng đờ ngây.
Dưới đây là một bài ngũ độ thanh, độc vận:
KHÔN DẠI
Lòng tham muốn mãi trở thành khôn,
Lắm của quyền to đã được khôn.
Nhét đẫy đầy bao thì chẳng dại,
Vơ phồng chặt túi hẳn là khôn.
Tiền công thoải mái chi nào dại,
Đất phật tùy cơ xẻo vẫn khôn.
Cũng phải khuyên người khôn phát dại,
Cần mau giác ngộ để mà khôn.
Lẽ đương nhiên là khi sáng tác một bài ngũ độ thanh, (cũng như một bài thuận nghịch độc), do phải tuân thủ luật chơi mà nhiều khi câu thơ không được thanh thoát như một bài thất ngôn bát cú bình thường. Đó chính là cái khó của thơ ngũ độ thanh. Để so sánh, xin nêu ra đây một ví dụ, cũng với ý "khôn dại", nhưng bài thơ không theo thể ngũ độ thanh (Bài đã đăng trong "Thơ Đường luật Việt Nam", tập VII, trang 492, Nhà xuất bản Công an nhân dân, năm 2012).
KHÔN DẠI
Tham quan điên dại quyết làm khôn,
Liêm sỉ không cần, chỉ thích khôn.
Vơ vét đầy bao đâu phải dại,
Chia nhau chặt túi ắt là khôn.
Tiền chùa vớ được bao giờ dại,
Thứ phật ban cho vĩnh viễn khôn.
Trả địa của thiên khôn hóa dại,
Ngàn năm bia miệng dại hay khôn.
Đinh Nho Hồng